NIP

Numer Identyfikacji Podatkowej. Powszechnemu obowiązkowi ewidencyjnemu podlegają: osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, które na podstawie odrębnych ustaw są podatnikami.

Nacjonalizacja

Przejęcie przez państwo kontroli nad przedsiębiorstwem, zazwyczaj wiążące się z wywłaszczeniem dotychczasowych prywatnych właścicieli. Odwrotne działanie do prywatyzacji.

Nadzór bankowy

Nadzór bankowy to instytucja, której obowiązkiem jest czuwanie nad prawidłowym funkcjonowaniem banków komercyjnych. Nadzór może być też rozumiany szerzej jako funkcja wypełniana wobec banków komercyjnych przez państwo. Zazwyczaj nadzór bankowy realizowany jest przez bank centralny, choć może być on także częścią specjalnej instytucji powołanej do nadzoru nad działalnością wszelkich instytucji finansowych (jest to wówczas tzw. nadzór zintegrowany).

System finansowy, a w szczególności system bankowy, należy do najbardziej regulowanych rynków w gospodarce. Jest to spowodowane kilku przyczynami. Z jednej strony, banki są instytucjami wymagającymi specjalnego zaufania: obracają pieniędzmi ludzi, którzy złożyli tam swoje oszczędności. Z drugiej, mamy do czynienia z sytuacją nierównej pozycji (tzw. asymetrycznej informacji), jaką mają pożyczkobiorca i pożyczkodawca (bank) zawierający umowę. Bank nie może być pewien do końca, czy pożyczający zamierza spłacić kredyt, czy będzie mieć na to wystarczające dochody i czy będzie czynił to punktualnie. Z kolei osoba, która umieszcza w banku depozyt też nie ma całkowitej pewności, czy bank jej nie oszuka i nie sprzeniewierzy jej pieniędzy lub nie zainwestuje ich w sposób lekkomyślny (w historii znane są liczne takie przypadki). Podczas transakcji kupna-sprzedaży jakiegoś dobra, jej przedmiot zmienia od razu właściciela w zamian za odpowiednią kwotę, więc obie strony nie muszą wiele o sobie wiedzieć. Natomiast umowy (kontrakty) na rynku finansowym dotyczą przyszłości – depozyt i kredyt są zwracane po pewnym czasie, a wynagrodzenie – odsetki - za użyczenie środków wypłaca się w przyszłości, więc pożyczkodawcy muszą mieć do pożyczkobiorcy zaufanie.

Zaufanie jest podstawą prawidłowego funkcjonowania sektora bankowego: bez takiego zaufania ludzie nie byliby skłonni powierzać bankom swoich oszczędności, a w ślad za tym banki nie byłyby w stanie udzielać kredytów. Gdyby banki przestały udzielać kredytów, przedsiębiorstwa musiałyby znacznie ograniczyć swoje inwestycje, a to z kilei powodowałoby wyhamowanie wzrostu gospodarczego. Istotą funkcjonowania nadzoru bankowego jest więc dbałość o to, aby klienci banków mogli mieć zaufanie do ich prawidłowego działania.

Aby zredukować do minimum możliwość niewywiązywania się z umów finansowych wprowadzono regulację rynków finansowych, czyli system zasad, które muszą być przestrzegane przy ich zawieraniu. Powołano instytucje, które mają pilnować stosowania się do tych zasad i chronić oszczędności ulokowane w bankach. Wyróżnia się następujące kategorie regulacji bankowych:

• ubezpieczenie depozytów od ich utraty w przypadku bankructwa banku;
• ograniczenia w jakie aktywa finansowe i w jakich proporcjach bank może lokować wolne środki, pochodzące od osób powierzających bankom swoje depozyty;
• warunki posiadania odpowiedniej wielkości kapitałów własnych, aby bank był w stanie w sposób płynny prowadzić działalność i nie podejmował zbyt ryzykownych i nadmiernie dużych inwestycji;
• bezpośrednia kontrola funkcjonowania banków, a w szczególności ocena ryzyka związanego z udzielonymi kredytami.

Instytucja nadzoru bankowego udziela licencji (specjalnego pozwolenia) na prowadzenie działalności bankowej, ustala jakie przepisy mają obowiązywać i przeprowadza kontrole na miejscu, czy są one przestrzegane. W przypadku naruszenia przepisów wymusza na banku ich stosowanie; może nałożyć na niego karę pieniężną, a w ostateczności nawet pozbawić go licencji.

NAFTA

North American Free Trade Agreement – północno-amerykańska strefa wolnego handlu, założona w 1994 r. przez Kanadę, Stany Zjednoczone i Meksyk. Kraje te zniosły większość obowiązujące między nimi ceł, co przyczyniło się do rozwoju handlu i współpracy gospodarczej między nimi.

Narodowy Bank Polski

Polski bank centralny. Narodowy Bank Polski ma prawny monopol na emisję polskiego pieniądza i odpowiada za jego wartość. Prowadzi politykę pieniężną, jest bankiem banków, zarządza polskimi rezerwami walutowymi, zbiera i publikuje dane statystyczne.
Podstawowym celem działania NBP jest utrzymanie stabilności cen. W praktyce oznacza to, że inflacja CPI winna być zgodna z celem inflacyjnym, czyli 2,5% w ujęciu rocznym. Nie mając bezpośredniego wpływu na inflację, NBP oddziałuje na nią pośrednio, poprzez tzw. mechanizm transmisji monetarnej. Pierwszym ogniwem tego mechanizmu są stopy procentowe, po jakich banki pożyczają sobie nawzajem pieniądze. Dzięki monopolowi na emisję pieniądza NBP może kontrolować wysokość tych stóp – w praktyce działa tak, by krótkookresowe stopy procentowe na rynku międzybankowym były w przybliżeniu równe stopie referencyjnej, ustalanej przez Radę Polityki Pieniężnej, która jest organem NBP.
Narodowy Bank Polski jest bankiem banków. Banki komercyjne posiadają w NBP swoje rachunki, które wykorzystują m.in. do dokonywania między sobą rozliczeń. W razie braku środków pieniężnych banki komercyjne mogą zwrócić się do NBP o jednodniowy kredyt lombardowy pod zastaw posiadanych przez nie papierów wartościowych. Jeśli mają chwilowy nadmiar środków, mogą złożyć je w NBP w postaci jednodniowych depozytów.
NBP zarządza polskimi rezerwami walutowymi, których utrzymywanie gwarantuje bezpieczeństwo finansowe państwa. Rezerwy są lokowane w papiery wartościowe na całym świecie tak, by przy zapewnieniu wysokiego stopnia ich bezpieczeństwa i płynności równocześnie przynosiły możliwie największe zyski.
NBP zajmuje się także zbieraniem i publikowaniem danych statystycznych o bilansie płatniczym Polski oraz o podaży pieniądza.
Od niemal 10 lat kurs złotego wobec innych walut jest płynny, tzn. ustalany jest w wyniku gry podaży i popytu na rynku walutowym. Jednak w razie potrzeby, wynikającej na przykład ze zbytniego odchylenia się kursu bieżącego od poziomu spójnego z fundamentami gospodarczymi NBP może podjąć decyzje o przeprowadzeniu interwencji walutowych w celu przywrócenia kursu złotego do pożądanych wartości.

NASDAQ 100

Indeks cen 100 największych przedsiębiorstw niefinansowych notowanych na amerykańskim pozagiełdowym rynku papierów wartościowych NASDAQ.

NASDAQ Composite

Najszerszy indeks cen amerykańskiego pozagiełdowego rynku papierów wartościowych NASDAQ, w skład którego wchodzą wszystkie notowane przedsiębiorstwa.

Naturalna stopa bezrobocia

Stopa bezrobocia występująca wówczas, gdy rynek pracy znajduje się w równowadze; informuje jaki procent osób aktywnych zawodowo nie chce podjąć pracy za ustaloną na rynku płacę.

Negocjacje zbiorowe

Negocjacje pomiędzy pracodawcą lub ich grupą a przedstawicielami pracowników w sprawie ustalenia warunków pracy i zatrudnienia oraz ułożenia wzajemnych stosunków między obu stronami; prawo szczegółowo reguluje procedurę negocjacji zbiorowych i ich zakres.

NewConnect

Rynek akcji zorganizowany przez Warszawską Giełdę Papierów Wartościowych, który rozpoczął funkcjonowanie 30 sierpnia 2007 r. NewConnect oferuje bardziej liberalne wymogi formalne i obowiązki informacyjne w porównaniu z rynkiem podstawowym, co ma zwiększyć jego atrakcyjność dla mniejszych spółek.

Niedoskonała konkurencja

Określenie rynków, na których sprzedający mają więcej swobody w ustalaniu ceny niż w warunkach konkurencji doskonałej, lecz mniej niż w warunkach monopolu.

NIERÓWNOŚCI DOCHODOWE I UBÓSTWO

Przy danym poziomie PKB na mieszkańca, w różnych krajach dochody mogą być w różny sposób dzielone między różne grupy gospodarstw domowych.

W kraju, w którym rozkład dochodów byłby idealnie równy, nie występowałyby też nierówności dochodowe: każde gospodarstwo domowe dysponowałoby identycznymi środkami i w zbliżonym stopniu korzystałoby z wytworzonych dóbr. Z kolei w kraju, w którym rozkład dochodów jest bardzo nierównomierny, stosunkowo nieduża grupa gospodarstw domowych uzyskuje większość wszelkich wytworzonych w kraju dochodów, a więc również może nabyć większość wytworzonych dóbr. Sytuację taką nazywamy właśnie stanem znacznych nierówności dochodowych.

Aby zmierzyć stan nierówności dochodowych, wykorzystuje się zazwyczaj tzw. współczynnik Giniego, którego wartość zawiera się w przedziale od 0 do 1. Im wyższa wartość współczynnika oznacza większą skalę nierówności. We współczesnych gospodarkach współczynnik Giniego waha się od 0.25 (kraje skandynawskie) do 0.65 (kraje Ameryki Łacińskiej).

Nie jest do końca jasny związek nierówności dochodowych ze wzrostem gospodarczym:
• Często uważa się, że nierówności dochodowe są niezbędne, aby zapewnić odpowiednio silną motywację do inwestowania, rozwoju przedsiębiorczości i aktywności gospodarczej. Stosunkowo wysokie nierówności dochodowe są również zazwyczaj związane z niskim fiskalizmem (sprzyjającym wzrostowi).
• Jednocześnie nadmierna skala nierówności dochodowych może prowadzić do niepokojów społecznych i zaburzeń politycznych. Często również występowanie wąskich warstw społecznych skupiających w ręce przeważającą część majątku narodowego i dochodów nie musi wcale prowadzić do zwiększonych inwestycji, ale do ukształtowania się modelu warstwy pasożytniczej, przeznaczającej dochody na luksusową konsumpcję.

Wśród historycznych przykładów krajów o małym zróżnicowaniu dochodów znajdowały się zarówno kraje, które zdołały osiągnąć wysoki poziom rozwoju (np. kraje skandynawskie), jak i kraje które radziły sobie znacznie gorzej (kraje komunistyczne). Z drugiej strony, również w warunkach stosunkowo dużego zróżnicowania dochodów możliwe było zarówno osiągnięcie sukcesu rozwojowego (USA) jak jego brak (Argentyna, kraje Afryki Subsaharyjskiej). Warto zauważyć, że skala nierówności dochodowych wyraźnie wzrosła również w krajach przechodzących transformację gospodarczą. Uważa się to często za nieuniknioną konsekwencję liberalizacji gospodarki i rozwoju prywatnej przedsiębiorczości. Z drugiej jednak strony, skala wzrostu nierówności dochodowych w krajach przechodzących transformację gospodarczą była niejednakowa – od stosunkowo umiarkowanej w krajach Europy Środkowej, do ogromnej w krajach byłego ZSRR – i trudno wskazać na wyraźne związki skali tych zmian z powodzeniem procesów transformacji.

Obok nierówności dochodowych, należy zwrócić uwagę na zjawisko ubóstwa, czyli istnienia grupy gospodarstw domowych o dochodach nie pozwalających na godne życie. Ubóstwo definiuje się na 2 sposoby:
• Ubóstwo względne mierzy się jako odsetek gospodarstw domowych w danym kraju, których dochody są niższe niż np.50% średniego dochodu.
• Ubóstwo bezwzględne mierzy się jako odsetek gospodarstw domowych o dochodach poniżej pewnej granicy, np. 1 USD na osobę dziennie mierzonego według parytetu siły nabywczej.

Oczywiście ubóstwo względne występuje w każdym kraju, nawet najbogatszym. Jednak gospodarstwo domowe należące do sfery ubóstwa w kraju zamożnym, np. w Holandii, może mieć dochód, który w skali świata okazuje się całkiem wysoki – nie jest więc wcale ubogie według miary ubóstwa bezwzględnego.

NIEZALEŻNOŚĆ BANKU CENTRALNEGO

Bank centralny jest instytucją, której podstawowym zadaniem jest zapewnienie stabilności pieniądza. Warunkiem realizacji tej funkcji jest całkowita niezależność banku centralnego.

Niezależność banku centralnego nie jest celem samym w sobie. Jest jedynie narzędziem służącym temu, aby kraj dysponował silną i stabilną walutą. Jak pokazują doświadczenia historyczne, im mocniejsza jest pozycja banku centralnego, tym niższa jest inflacja.

• Choć rzadko który rząd w świadomy sposób dąży do wzrostu inflacji, to w warunkach konfliktu między krótkookresowymi potrzebami dotyczącymi wzrostu gospodarczego a stabilnością cen, rządy zazwyczaj wybierają wzrost. Tylko niezależny bank centralny może się temu przeciwstawić, broniąc długookresowego interesu gospodarki.
• Normalną sytuacją jest to, że rządy skłonne są wydawać więcej pieniędzy niż zbierają w formie podatków, a więc pojawia się deficyt budżetowy. A jeśli jest deficyt – pojawia się pokusa, aby go pokryć w najprostszy sposób, drukując więcej pieniędzy. Tylko niezależny bank centralny może powiedzieć: „nie”.
• Politycy w swoich działaniach nie zawsze zachowują się racjonalnie. Dążenie do zdobycia głosów wyborczych przesłania inne racje, nawet wówczas gdy drukowanie dodatkowych pieniędzy przez bank centralny grozi wybuchem wysokiej inflacji.

W krajach, w których banki centralne skazane są na wykonywanie poleceń polityków, dochodzi niejednokrotnie do wybuchu hiperinflacji (tak było w wielu krajach Ameryki Łacińskiej oraz Europy Środkowo-Wschodniej). Ścisły związek między stopniem niezależności banku centralnego, a utrzymaniem przez dziesięciolecia niskiej inflacji, widoczny jest wszędzie.

Niezależność banku centralnego decyduje również o tym, na ile wiarygodna jest polityka pieniężna, jaką ten bank prowadzi. Mówiąc najkrócej, ludzie wierzą w to, że bank będzie w stanie zrealizować taką politykę, jaką zaplanował tylko wówczas, jeśli widzą, że nikt – ani rząd, ani parlament – nie jest w stanie zmusić banku do odejścia od jej realizacji.

Aby zapewnić niezależność banku centralnego, należy zadbać o kilka podstawowych uregulowań prawnych:

• bank centralny musi być jedyną instytucją, mającą prawo emitować pieniądz i prowadzić politykę pieniężną;
• walka z inflacją musi być jasno sprecyzowanym, podstawowym celem działalności banku centralnego. Dbałość o spełnienie innych celów – np. walka z bezrobociem – może być uzupełnieniem podstawowej funkcji banku, ale nie może ograniczać jej wypełniania;
• bank centralny musi mieć zagwarantowane prawo do podejmowania decyzji niezależnie od stanowiska rządu, który może mieć w swojej polityce inne priorytety, niż dbałość o wartość pieniądza;
• bank centralny musi być chroniony przed naciskiem politycznym, mającym na celu zmuszenie go do zmian polityki pieniężnej. Standardem w krajach rozwiniętych jest to, że osoby kierujące polityką banku (zarząd lub Rada Polityki Pieniężnej) są nieodwoływalne w czasie swojej kadencji.

Nikkei

Jeden z koncernów medialnych w Japonii, zwany również pod nazwą Nihon Keizai Shimbun. Koncern wylicza i publikuje indeks cen Nikkei 225 giełdy papierów wartościowych w Tokio.

Nikkei 225

Najpopularniejszy indeks cen giełdy papierów wartościowych w Tokio, w skład którego wchodzi 225 spółek, których akcje notują największe obroty, notowanych w pierwszej sekcji giełdy.

Nisza rynkowa

Szczególna, niewielka grupa nabywców gotowa zapłacić za zaspokojenie swoich specyficznych potrzeb. Nabywcy tworzący nisze rynkowe są zwykle niezbyt liczni dla dużych koncernów, co stwarza okazje dla małych, wyspecjalizowanych firm.

Nominalna stopa procentowa

Procentowy stosunek przychodu z inwestycji do zaangażowanego kapitału lub koszt pożyczenia pieniędzy - ale bez uwzględnienia istotnego efektu częstszej kapitalizacji lub efektu systematycznej spłaty kredytu.

NYMEX - New York Mercantile Exchange

Największa światowa giełda instrumentów terminowych i pochodnych na towary, mieszcząca się w Nowym Jorku. Na giełdzie NYMEX handluje się kontraktami terminowymi i opcjami m.in. na ropę, benzynę, oleje opałowe, gaz, prąd elektryczny, złoto, srebro, platynę, miedź, aluminium, węgiel.

NYSE - New York Stock Exchange

Giełda papierów wartościowych i finansowych instrumentów pochodnych w Nowym Jorku; od kwietnia 2007 r. ściśle współpracuje z europejską giełdą Eurnext, tworząc największą na świecie platformę handlu instrumentami finansowymi.